1569 – ကမ္ဘာပေါ်မှာ ပဲခူး (ဟံသာဝတီ) ဘုရင်‌ကဲ့သို့ စစ်အင်အားကြီးသည့် ဘုရင် မရှိဟုဆို / #RichardHackluyt

AD 1569 ဘုရင့်နောင် လက်ထက်က မြန်မာပြည်မှာ ၂ နှစ်နေပြီး ဟံသာဝတီ ဒုတိယ မြန်မာနိုင်ငံတော် အကြောင်း အသေးစိတ် ရေးထားခဲ့တဲ့ ဘိန်းကုန်သည်၊ ကျောက်ကုန်သည် #RichardHackluyt ရဲ့ စာအုပ်
.
⦿ “ကမ္ဘာပေါ်မှာ ပဲခူး (ဟံသာဝတီ) ဘုရင်‌ကဲ့သို့ စစ်အင်အားကြီးသည့် ဘုရင် မရှိ။” လို့ ရေးသွားတာကိုက မြန်မာ တစ်ယောက်အနေနဲ့တောင် အတော် အံ့ဩမိပါတယ်။ (စာမျက်နှာ-၂၃၆ မှာပါ)
.
⦿ လွန်ခဲ့တဲ့ အနှစ် ၄၀၀ ကျော်က ဒီစာအုပ်ကို ထူးထူးခြားခြား ရလို့ အားရဝမ်းသာနဲ့ မိတ်ဆွေ သမိုင်းဝါသနာအိုးတွေ လေ့လာနိုင်အောင် အခု ဒီတစ်ပတ်မှာ ရေးလိုက်ပါတယ်။ ဟက်ကလစ် (Hackluyt) ဆိုတဲ့လူ မှတ်တမ်းက မြန်မာသမိုင်း မှတ်တမ်းတွေမှာ ဖော်ပြထားတာ အတော်ရှားတယ် ထင်တယ် ခင်ဗျ။ 1569 August လမှာ မုတ္တမမြို့နဲ ပဲခူးမြို့ကို ရောက်ခဲ့ပြီး၊ ၂ နှစ် နေသွားတုန်းကက အတွေ့အကြုံတွေ ရေးထားတဲ့ မှတ်တမ်း ဖြစ်ပါတယ်။ အင်္ဂလိပ်လို ဆိုတော့ ဒီနေ့ တနင်္ဂနွေ အားတဲ့သူများ ကိုယ်တိုင် ဖတ်ကြည့်ကြပါ ခင်ဗျား။
.
⦿ AI translation engine တွေ ကျေးဇူးကြောင့် Gordon Luce တို့ ဆရာကြီး ဒေါက်တာ သန်းထွန်းတို့ မဖတ်ဖြစ်/ မဖတ်နိုင်ခဲ့တဲ့ အင်္ဂလိပ်စာ မဟုတ်တဲ့ မှတ်တမ်းတွေ (Latin, Dutch, Portugese, Spanish, Chinese, Thai ဘာသာတွေနဲ့ အထောက်အထားတွေ) ကိုလည်း ဖတ်နိုင်လာပြီ ဆိုတဲ့ ခေတ်ကို ရောက်လာခဲ့ပါပြီ။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာ မဟုတ်တဲ့ အခြား ဘာသာတွေထဲမှာလည်း မြန်မာ့သမိုင်းထဲ မဝင်လာသေးတဲ့ မြန်မာ့သမိုင်းတွေ အများကြီး ရှိနေပါတယ်။ သမိုင်းဆရာကြီးတွေ နည်းပညာတွေ ပိုသုံးပြီး အလုပ်လုပ်ကြဘို့ အားပေးပါရစေဗျာ။
.
⦿ စာမျက်နှာ နံပါတ်များကို သတိထား ကြည့်ပါ။ မြန်မာပြည် အကြောင်း ပါတဲ့ စာမျက်နှာများကိုပဲ ရွေးထုတ်ထားပါတယ်။ ဒီလို သမိုင်းတွေ တူးဆွနိုင်ဘို့ ဒီစာအုပ်ကို ထိမ်းသိမ်းထားတဲ့ စပိန်နိုင်ငံ၊ မဒရစ်မြို့က မဒရစ်တက္ကသိုလ်ကိုကော၊ scan ဖတ်ပေးတဲ့ Google ကိုကော ကျေးဇူးတင်သင့်ပါတယ်။) #zshtut
.
⦿ အောက်ပါတိုင်း အတိုချုံး ဘာသာပြန် ပေးလိုက်ပါတယ်။ သမိုင်း ပညာရှင်များ စနစ်တကျ ဘာသာပြန်ပေးကြပါ။ ဆက်ပြီး လေ့လာ သုတေသန လုပ်ကြပါလို့ မေတ္တာရပ်ခံပါတယ် ခင်ဗျား။ (brackets) လက်သည်းကွင်းထဲက စာသားတွေက ဘာသာပြန်သူ မှတ်ချက်တွေ ဖြစ်ပါတယ်။ တကယ့် မူရင်းမှာ မပါပါ။

____________________

ပူးတွဲတင်ပြထားသည့် မူရင်းစာအုပ်မှ စာအုပ်အဖုံး —

ဒုတိယတွဲ
ကမ္ဘာ့ တောင်ပိုင်းနှင့် အရှေ့တောင်ပိုင်းသို့ ရေလမ်း၊ ကုန်းလမ်းတို့ဖြင့် ၁၆၀၀ ကျော် နှစ်များအတွင်း အင်္ဂလိပ်တို့၏ အဓိက ခရီးသွားလမ်းကြောင်းများနှင့် ရှာဖွေတွေ့ရှိမှုများ။
အာဖရိက၊ အာရပ်၊ အာရှ၊ တရုတ်နယ်စပ် ဒေသများသို့ ကိုယ်တိုင် သွားရောက် သိရှိခဲ့သည့် အတွေ့အကြုံများ။

စာရေးသူ။ RICHARD HACKLUYT
ပုံနှိပ်သည့် နေရာ။ လန်ဒန်မြို့
ပုံနှိပ်သည့် ခုနှစ်။ ၁၅၉၉

____________________

ပူးတွဲတင်ပြထားသည့် မူရင်းစာအုပ်မှ
စာမျက်နှာ-၂၃၂ ———-

⦿ ထားဝယ် (Tauay ဟု စာလုံးပေါင်း ပေါင်းပုံကို သတိပြုပါ။) မြို့မှတစ်ဆင့် မုတ္တမမြို့သို့ လာခဲ့သည်ဟုဆို။
⦿ မုတ္တမမြို့မှာ ပေါ်တူဂီ ကုန်သည်နှင့် အောက်ခြေဝန်ထမ်း အယောက် ၉၀ ခန့် တွေ့ခဲ့ရ။
⦿ ဟံသာဝတီဘုရင်က ထိုင်းနိုင်ငံကို စစ်အင်အား ၁,၄၀၀,၀၀၀ ကျော်နဲ့ သွားရောက် တိုက်ခိုက်ခဲ့တယ်လို့ဆို။ (တကယ် ဖြစ်နိုင်မလား?)
⦿ မုတ္တမမြို့မှာ တစ်မြို့လုံးနီးပါး (အရွယ်ရောက်) ယောက်ျားမရှိ ဖြစ်နေခဲ့။ ထိုင်းကို စစ်သွားတိုက်တာ အကုန် ပါသွား။
⦿ ပဲခူးမြို့ (ဒုတိယ မြန်မာနိုင်ငံ၏ မြို့တော်) မှ ဘုရင် ဖြစ်သူက ၁၅ ရက်တိုင်းမှာ ပဲခူးမြို့ ပြင်ပကို ထွက် (ပြီး တိုင်းခန်းလှည့်လည်) တဲ့ ထုံးစံ ရှိခဲ့။
⦿ ၎င်းတို့ ရောက်သည့်ရက်တွင် ပဲခူးမှ အထမ်းသမားများနှင့် ပေါ်တူဂီများ ခိုက်ရန်ဖြစ်ပွားပြီး၊ ထိုညတွင် အထမ်းသမား ၅ ဦးအိပ်နေစဉ် ပေါ်တူဂီတို့က ခေါင်းဖြတ်ပစ်ခဲ့။ ထိုမှစ၍ ပဲခူးမြို့တွင် လူသတ်မှဖြစ်လျှင် အသတ်ခံရသည့်သူ၏ သွေးအတွက် လျှော်ကြေးပေးရမည်ဟု ဥပဒေ သတ်မှတ်ခဲ့။ ပဲခူးဘုရင်က မုတ္တမမြို့ လူသတ်မှုအတွက် ပေါ်တူဂီ ကုန်သည်များကို ဖမ်းထားရန် အမိန့်ပေး။ ပေါ်တူဂီ သင်္ဘော ကပ္ပတိန်က မထုတ်ပေးခဲ့၍ ပေါ်တူဂီများ အားလုံးကို မြို့ထဲမှ မောင်းထုတ်ခဲ့။

စာမျက်နှာ-၂၃၃ ———-
⦿ စာရေးသူကိုမူ ရောင်းကုန်များတွင် အန္တရာယ် ဖြစ်စေသည်များ မပါကြောင်း အာမခံခိုင်းပြီးမှ၊ ကုန်ချခွင့်ရခဲ့။ အကောက်ခွန်က အမျိုးတူ ပစ္စည်း ၁၀၀ ပါလာရင် ၁၀ ခုနှုန်း ပေးရ။
⦿ လုံခြုံအောင် Rectors’ House နဲ့ မျက်နှာချင်းဆိုင်က အိမ်ကို ရွေးခဲ့။ စာရေးသူ ဟက်ကလစ်နှင့် သင်္ဘောပါ လူ ၂၂ ဦးကို မြို့တွင်းမှာ နေထိုင်ခွင့်ရ။
⦿ နောက်တစ်ညမှာ ပဲခူးက စစ်ချီလာတဲ့ တပ်သား ၄၀၀၀ နဲ့ ဆင် များ ရောက်ရှိလာ။ ညဘက်အိမ်အပြင် မထွက်ရလို့ အမိန့်ထုတ်။ ပေါ်တူဂီများနေထိုင်သည့် အိမ် ၄ လုံးကို ဖြိုဖျက်ခဲ့။ ပေါ်တူဂီ အချို့ ဒဏ်ရာရ၊ တစ်ဦးသေ။ အချို့က ဆိပ်ကမ်းတွင် ကျောက်ချထားသည့် လှေများ သွားပြန်တက်နေ။ အချို့က အဝတ်မပါဘဲတောင် ထွက်ပြေး။ ညတွင်းချင်း ပေါ်တူဂီတို့ ပိုင်သည့် ကုန်စည်များကို သိမ်းဆည်းသွား။ လှေများပေါ်သို့ ထွက်ပြေး တိမ်းရှောင်သွားသည့် ပေါ်တူဂီအချို့က မြို့ထဲပြန်လာပြီး ၎င်းတို့ နေခဲ့သည့် အိမ်များကိုမ မီးရှို့။ အိမ်များမှာ သစ်သား အိမ်များဖြစ်၍ အလွယ်တကူ လောင်ကျွမ်းခဲ့။ ယင်းမှစပြီး လေကြမ်းသဖြင့်၊ အခြား အိမ်များပါ မီးကူးသွားသည့်အတွက် မုတ္တမမြို့ တဝက်ခန့် မီးထဲပါသွားခဲ့။
⦿ ပေါ်တူဂီတို့ ဆုံးရှုံးသည့် ကုန်စည်များ၏ တန်ဘိုးမှာ ရွှေဒင်္ဂါး ၁၅,၀၀၀ ခန့် (15,000 duckats) ရှိသည်ဟုဆို။
⦿ ယင်းကိစ္စကြောင့် မုတ္တမမြို့ဝန် (Lieutenant and Rector of the citie) က အတော် ဒေါသထွက်။ ပေါ်တူဂီများကလည်း တန်ပြန်၍ သေနတ်များဖြင့် ပစ်ခတ်မှုများ ရှိခဲ့ရာ၊ ၄ ရက်ကြာမှ ရပ်တန့်သွား။ ပစ်ခတ်မှုများကြောင့် မြို့ကိုမူ ထိခိုက်မှုမရှိခဲ့။
⦿ ယင်းကဲ့သို့ ပေါ်တူဂီအချို့က မုတ္တမမြို့ကို တိုက်ခိုက်နေသည်ဟု သိရသည့်အခါ၊ မြို့ဝန်က မြို့ထဲရှိ ပေါ်တူဂီ အယောက် ၁၂၀ ကို တောဘက် ၄ မိုင်ဝေးသည့် နေရာသို့ ရွှေ့ခဲ့။ ယင်းသို့ ပုန်ကန်သည့် ပေါ်တူဂီများ ထွက်ခွာသွားပြီးသည့်နောက်၊ အခြား ပေါ်တူဂီများကို လွတ်လပ်စွာ သွားလာခွင့် ပြန်ပေး။
⦿ စာရေးသူ ဟက်ကလစ်မှာ မြို့ဝန်ပေးထားသည့် ကိုယ်ရံတော် အစောင့်နဲ့အတူ အိမ်ထဲမှ အိမ်ပြင် မထွက်ဘဲ နေထိုင်ခဲ့ရ။ ၎င်းကို ၂၁ လကြာအထိ ကုန်ရောင်း ကုန်ဝယ် မလုပ်ဘဲ နေပါဟု မေတ္တာရပ်ခံခဲ့ဟုဆို။ ထွက်ခွာခွင့်လည်း မပေးဘဲ၊ ဘုရင် လာသည်အထိ စောင့်ရမည်ဟု အမိန့်ပေးထားခဲ့။ ဘုရင်လာသည့် အခါမှ ပါလာသည့် ငရုပ်ကောင်း၊ သစ်မွှေး၊ တရုတ်ကြွေထည် စသည့် ကုန်စည်များကို ပြသပြီးမှ၊ ထွက်ခွာခွင့် လိုင်စင်ရခဲ့။
⦿ မုတ္တမမြို့မှနေ၍ မြို့တော် ပဲခူးမြို့သို့ သွားခဲ့။ ၃-၄ ရက်ခန့်ကြာ။ ပဲခူး ဆိုတဲ့ နိုင်ငံနာမည်နဲ့ မြို့တော်နာမည် အတူတူပဲ ဖြစ်နေ။
⦿ မုတ္တမမှအထွက်မှာ ကမ္ဘာ့အထူးဆန်းဆုံး ပြင်းထန်လွန်းတဲ့ ရေကြောနဲ့ တွေ့ရ။ ရေလှိုင်းအတက်မှာ လှေအသေးတွေက မျှားလောက် မြန်မြန် သွားပြီး၊ ရေကျသွားတာနဲ့ ကမ်းပေါ် တင်ကျန်ခဲ့တာမျိုးနဲ့ ကြုံခဲ့ရ။

စာမျက်နှာ-၂၃၄ ———-
⦿ ဒီဒေသမှာ ရေတက်လာရင် ဘာလို့ အသံအကျယ်ကြီး မြည်တတ်တယ်ဆိုတာ အဖြေ ရှာလို့ မရခဲ့ဘူး။
⦿ Cambaya မှာလည်း ဒီလို လှိုင်းကြမ်းတာ တွေ့ခဲ့ဖူးပေမဲ့လည်း ဒီလောက်ထိတော့ မကြမ်း။
⦿ နောက်ဆုံး ဘုရား မ-လို့ ပဲခူးကို ရောက်ရှိလာခဲ့။ ပဲခူးမြို့က မြို့ဟောင်းနဲ့ မြို့သစ်ဆိုပြီး ၂ မြို့ရှိ။ ကုန်သည် အများစုက မြို့ဟောင်းထဲမှာ နေထိုင်ကြ။ မြို့က သိပ်မကောင်းပေမဲ့၊ ဆင်ခြေဖုံး ရပ်ကွက်တွေက ကောင်း။ အိမ်တွေကို ကြိမ်နဲ့ ဆောက်ထားပြီး၊ သစ်ရွက်တွေ ကောက်ရိုးတွေနဲ့ အမိုးမိုးထားကြ။ ကုန်သည်တွေက ဂိုဒေါင် (Godon ဟု စာလုံးပေါင်းထား) လို့ ခေါ်တဲ့ အုတ်နဲ့ ဆောက်ထားတဲ့ အဆောက်အဦတွေ ပိုင်ဆိုင်ကြ။ ဂိုဒေါင်ထဲမှာ ကုန်သည်တွေက သူတို့ရဲ့ ကုန်စည်တွေကို သိုလှောင်ထားလေ့ ရှိ။
⦿ ပဲခူးမြို့သစ်ထဲမှာတော့ ဘုရင့်နန်းတော်ရှိ။ မင်းမျိုးမင်းနွယ်တွေ နေထိုင်။ သူရှိနေချိန်မှာ မြို့သစ်ဆောက်ပြီးသွား။ ခမ်းနားကျယ်ပြန့်ပြီး မြေပြန့်ညီညာ။ လေးထောင့်ကျတဲ့ နန်းမြို့ရိုးတွေရှိ။ ပတ်ပတ်လည် ရေကျုံးရှိပြီး၊ မိကျောင်းတွေ အများကြီး ရှိ။ (ဥရောပမှာလို) ကြိုးနဲ့ ဆွဲရတဲ့ တံတား မထား။ မြို့ရိုး တစ်ဘက်စီမှာ ဂိတ်ပေါက် ၅ ခုနဲ့ နန်းတော်မှာ စုစုပေါင်း ဂိတ် ၂၀ ရှိ။ နန်းတော် မြို့ရိုးနံရံအပေါ်မှာ သစ်နဲ့ လုပ်ထားတဲ့ ကင်းစောင့်တဲတွေကို ရွှေချထား။ လမ်းကြီးတွေက မျဉ်းကြောင်းဆွဲထားသလို ဖြောင့်တန်းနေ။ ပဲခူးမြို့က လမ်းမကြီးတွေက ယောက်ျား ၁၀-၁၂ ယောက်လောက် ဘေးတိုက် ရင်ပေါင်တန်း မြင်းစီးလို့ဆန့်လောက်အောင် ကျယ်တယ်။ (ပြည်လမ်းမလောက်ကို ကျယ်တယ်ပေါ့ဗျာ?) အိမ် အပေါက်ဝ တွေမှာ nut trees of India (ဘာပင် ပြောမှန်းတော့ မသိ) ဆိုတဲ့ အရိပ်ကောင်းတဲ့ အပင်ကြီးတွေ စိုက်ထား။ အိမ်တွေကို သစ်နဲ့ ဆောက်ထားပြီး၊ ခွက်တွေလုပ်သလို အကွက်အကွက် တွေ (ရက်ထားတဲ့ rattanware ကြူထရံလို့ ယူဆရ) နဲ့ ကာရံထားကြ။
⦿ ဘုရင့် နန်းတော်က မြို့သစ်ရဲ့ အလယ်တည့်တည့်မှာ တည်ရှိ။ အုတ်နဲ့ ဆောက်ထားတဲ့ ရဲတိုက် (castle) ဖြစ်ပြီး၊ ရေဖြည့်ထားတဲ့ ကျုံး ပတ်ပတ်လည်ရှိ။ အထဲက အဆောင်တွေက သစ်နဲ့ဆောက်ပြီး၊ ရွှေအပြည့်ချထားတာတွေ့ရ။ လှပတဲ့ အချွန်အတက်တွေနဲ့ အတောက် အကုန်အကျခံပြီး၊ ရွှေပြား အချပ်လိုက် အုပ်ထားတာကတော့ ဘုရင့်နန်းဆောင် ဖြစ်မယ် ဆိုတာ သေခြာ။
⦿ ဘုရင့်နန်းဆောင် တစ်ဘက်တစ်ချက်စီမှာ အဆောင်ကြီး တစ်ဆောင်စီရှိ။ အပေါက်ဝမှာ အသန်မာဆုံး ဆင်ကြီးတွေ တွေ့ရ။ ဘုရင့်ဆင်လို့ ဆိုတဲ့ ဆင်ဖြူ ၄ ကောင် ရှိ။ လူတစ်ယောက်အနေနဲ့ ဆင်ဖြူ ၄ ကောင် ရှိတဲ့ နောက်ထပ် ဘုရင် တစ်ယောက် ရှာတွေ့ဘို့ဆိုတာ အတော်ခက်ခဲ။
⦿ သူရှိနေစဉ်မှာ ဆင်ဖြူ ၂ ကောင် ထုတ်လာတာ ကြည့်ဘို့ half duckat နဲ့ ညီတဲ့ မြန်မာငွေ ၁ ဒင်္ဂါး ပေးရမယ်လို့ ဆို။ ကြည့်ရဘို့အတွက် ၁ ဒင်္ဂါး ပေးရမယ် ဆိုတာ အတော် ဈေးကြီး။ ဘုရင်ရဲ့ ဘွဲ့တော်တွေ အများကြီးထဲက တစ်ခုက “ဆင်ဖြူရှင်” ဆိုတာ တစ်ခု ပါဝင်။ အခြား နိုင်ငံမှာ ဆင်ဖြူ ရှိတယ်လို့ ကြားရင် ဒီဘုရင်ကို လက်ဆောင် လာဆက်သရင် ဆက်သ။ လာလက်ဆောင် လာမပေးရင် စစ်သွားတိုက်သည်ဟုဆို။ ဆင်ဖြူတွေကို အတော် ဂရုတစိုက်နဲ့ ရွှေချထားတဲ့ အဆောင်ထဲမှာထား။ အတော်ကြီးမားတဲ့ အမြင့် ၉ တောင် (cubits) ရှိတဲ့ အနက်ရောင် အတော်ထူးခြားတဲ့ ဆင်အကြီးကြီး တစ်ကောင်လည်း ရှိ။

စာမျက်နှာ-၂၃၅ ———-
⦿ ဒီဘုရင်က အစွယ်ပါတဲ့ တိုက်ဆင် အကောင် ၄၀၀၀ ရှိသည်ဟုဆို။ အစွယ်တွေ ထိမှာ သံချွန်တွေ တပ်ထားတာတွေ့ရ။ အစွယ်သေးတဲ့ ဆင်အငယ်တွေလည်း အတော်များများ ရှိ။ အဲဒီဆင် တွေက ဘုရင်က အမဲလိုက်တဲ့အခါမှာ သုံး။
⦿ ဘုရင်က ပဲခူးမြို့နဲ့ ၂ မိုင်အကွာမှာ ရွှေချထားတဲ့ အဆောင် တစ်ဆောင်ဆောက်ထားပြီး၊ အမဲလိုက်တာကို ထိုင်ကြည့်ဘို့ သုံး။ အနားဝန်းကျင်မှာ ဆင်အမတွေကို ဆင်ထိမ်းတွေက သင်ကြားလေ့ကျင့်ပေး။ အဆင် အမတွေကို လျှို့ဝှက်ဆေး တစ်ခုနဲ့ သုတ်ပေးလိုက်ပြီး၊ လွှတ်လိုက်ပြီးရင် ဆင်အရိုင်းတွေက အနံ့ရပြီး နောက်ကလိုက်လာသည်ဟုဆို။ ဆင်အမတွေကို Tambell လို့ ခေါ်တဲ့ ဆင်ကျုံးထဲကို မောင်းသွင်း။ အဝင်လမ်းက ရှည်ပြီး အပင်တွေ အများကြီးရှိပြီး၊ သစ်တောအုပ်တစ်ခုနဲ့ ဆင်တူ။ လမ်းအဆုံးမှာ အင်ဂျင် (engines) သုံးပြီး အဖွင့်အပိတ် လုပ်လို့ရတဲ့ တံခါးရှိ။

(မှတ်ချက်။ အဲဒီခေတ်က စက်အင်ဂျင်ဆိုတာ မပေါ်သေးခင်ခေတ်က မောင်းချလက်တံလို ကိရိယာကို ခေါ်သည်ဟု ယူဆရ။) ဆင် အထဲ ဝင်အောင် မြင်းစီးယောက်ျား ၄၀-၅၀ ခန့်က အသံပေး ဝိုင်းဝန်း ခြောက်လှန့်ကြရ။ ဆင်ရိုင်းက အထဲရောက်သည်နှင့် တပြိုင်နက် ဂိတ်ပေါက်တံခါးက အသံအမြည်ဘဲ ပိတ်သွား။ ဆင်ကျုံးထဲမှာ ဆင်ရိုင်းနဲ့ ဆင်ဖမ်းတဲ့ မုဆိုးတွေပဲ ကျန်။ ဆင်အမတွေကို တစ်ကောင်ပြီး တစ်ကောင် ဖြေးဖြေးချင်း ကျုံးအပြင်ကို ပြန်ထုတ်သွားပြီးနောက်မှာ၊ ဆင်ရိုင်း တစ်ကောင်တည်း ကျုံးထဲမှာ ကျန်ပြီဆိုရင်၊ အဲဒီအချိန်ဟာ အပျော်ရဆုံး အချိန်ပဲ။ ဆင်ရိုင်း တစ်ကောင်တည်း ပြေးလွှားလိုက်၊ ငိုယိုလိုက်နဲ့ ၂နာရီ ၃နာရီလောက် ဝိုင်းကြည့်နေကြ။ သူကို ဝိုင်းကြည့်နေတဲ့ လူတွေကို သူ့အစွယ်နဲ့ ထိုးပြီး သတ်ဘို့ ကြိုးစားပေးမယ့် ဆင်ကျုံးနံရံ သစ်တိုင်ကြီးတွေက အလွန်ခိုင်ခံ့၍ ထွက်မရဖြစ်။

ဆင်က ပင်ပန်းပြီး ချွေးတွေစိုရွှဲလာပြီးနောက်ဆုံးမှာ၊ ပါးစပ်ထဲကို နှာမောင်းနဲ့ နှိုက်၊ ဗိုက်ထဲက ရေတွေ နှာမောင်းနဲ့ စုတ်ပြီး ဝိုင်းကြည့်နေတဲ့ လူတွေဘက်ကို မှုတ်လေ့ရှိ။ (ဘာမှ မရှိတော့ လူတွေ တံတွေးနဲ့ လှမ်းထွေးတဲ့ သဘောဟု ယူဆရ။) နောက်ဆုံး ဆင်ရိုင်းက အတော် ခြေကုန်လက်ပမ်း ကျပြီးမောပြီ ဆိုသည့်အခါမှ၊ ဆင်ထိမ်းများက ကြိမ်တုတ် ရှည်ရှည် အချွန်များ ကိုင်ပြီး၊ ဆင်ရိုင်းကို သွားထိုးလေ့ရှိ။ (cane ဟု ရေးထားသော်လည်း ဝါးဟု ယူဆရ။)
⦿ နောက်ဆုံးမှာ ဆင်ကျုံးထဲတွင် ဆင်ကို တစ်ကိုယ်စာ ချုပ်နှောင် ထားနိုင်သည့် တိုင်ကြားထဲ မောင်းသွင်းပြီး ကြိုးများနဲ့ တုတ်နှောင် ထားရ။ ယင်းအခြေအနေအတိုင်း ၄-၅ ရက် ရေငတ် အစာအငတ် ပစ်ထားရ။ ၄-၅ရက်ကျော်သည့်အခါမှာ ဆင်မ အယဉ် တစ်ကောင်ကို ဆင်ကျုံးထဲ သူနဲ့အတူလွှတ်ထားပေးလိုက်ပြီး အစာရေစာ ကြွေးထားလိုက်ရင် ၈ ရက်မြောက်နေ့မှာ ဆင်ရိုင်းဟာ ဆင်အယဉ် ဖြစ်သွားဟု မှတ်တမ်းတင်ခဲ့။
⦿ ဟက်ကလစ် ယူဆချက်အရ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဆင်ကဲ့သို့ ဦးနှောက် ရှိသည့် တိရိစ္ဆာန် ရှိမည်ဟု မထင်။ လူသား ဆင်ထိမ်းများရဲ့ လူ စကားကိုလည်း အတော် နားလည် နားထောင်သည်ကို တွေ့ခဲ့ရ။
⦿ ပဲခူးဘုရင်၏ အထူးခြားဆုံး အားသာချက်က ဆင်တွေပဲ ဖြစ်။ စစ်သွားတိုက်လည်း ကြောပေါ်ကို သစ်သားရဲတိုက် ကို တင်ယူသွားနိုင်။ စစ်သား ၄ ယောက်က လက်နက် အပြည့်အစုံ ဆင်တစ်ကောင်ပေါ်တွင် လိုက်ပါနိုင်။ ဆင်အရေခွံက အတော်မာကြော။ အားနည်းသည့် နေရာများက ဆင်ရဲ့ နားထင်နဲ့ မျက်လုံးများပဲ ဖြစ်။ တိုက်ပွဲအတွင်းမှာလည်း အမိန့် ကောင်းကောင်း နာခံ။ မြင်းစီးစစ်သားများထက် ဆင်တပ်က အတော် အသာစီး ရသော်လည်း၊ ၎င်းတို့လက်နက်နှင့် ချပ်ဝတ်တန်ဆာများက အတော် ညံ့ဖျင်း။ ၎င်းတို့၏ ဓားရှည်များမှာလည်း မကောင်း။ ထိပ်ဖျားတွင် အချွန် မရှိ။

စာမျက်နှာ-၂၃၆ ———-

⦿ ပဲခူးနိုင်ငံတွင် harquebus ခေါ် ဒေါက်ထောက် ပစ်ရသည့် သေနတ် အလက်ရ ၈၀,၀၀၀ ရှိပြီး၊ အတော် ခေတ်မီသည့် သေနတ်များဖြစ်။ နေ့စဉ် ယင်းသေနတ်ကိုင်များ တိုးပွားနေ။ ဘုရင် ဖြစ်သူကလည်း နေ့စဉ် လေ့ကျင့် ပစ်ခိုင်းနေသည့်အတွက် စစ်သားများ အရည်အချင်း တိုးတက်နေ။
⦿ နိဂုံးချုပ်အနေဖြင့် ကမ္ဘာပေါ်မှာ ပဲခူး (ဟံသာဝတီ) ဘုရင်‌ကဲ့သို့ စစ်အင်အားကြီးသည့် ဘုရင် မရှိ။ အဘယ့်ကြောင့်ဆိုသော် ဟံသာဝတီ ဘုရင်၏ ဩဇာခံ ဘုရင် ၂၅ ယောက်ရှိသောကြောင့် ဖြစ်။ ယင်းဘုရင်သည် မည်သည့် ရန်သူကိုမဆို တိုက်ခိုက်ရန် စစ်သား အင်အား ၁ သန်းခွဲ ရှိ။
⦿ ဒီနိုင်ငံ အခြေအနေနဲ့ ဒီစစ်တပ်ကို ထိမ်းသိမ်းနိုင်သည့် အရည်အချင်းက တွေးကြည့်ရင် အတော် အံ့ဩစရာဖြစ်။ ဒီနိုင်ငံက လူတွေနဲ့ စစ်သားတွေက သားရဲ့တိရိစ္ဆာန် မျိုးစုံ စားတတ် တာကိုလည်း မိမိ မျက်စေ့နဲ့ ကိုယ်တိုင် မြင်ခဲ့ရ။ ကင်းမြှီးကောက် နှင့် မြွေ (serpents ဟုရေးထား) မျိုးစုံကိုလည်း စားနိုင်။ ဒီလို စားနိုင်တဲ့ စစ်သားတွေက ရေတွေ ဆားတွေ မရှိလည်း၊ မိမိဘာသာ ခြုံထဲမှာနေပြီး၊ သစ်ဥသစ်ဖု အမြစ်များစားပြီး အသက်ရှင် နေထိုင်နိုင်။ ဆန်ကိုတော့ အမြဲ သယ်ဆောင်သွားလေ့ရှိ။
⦿ ပဲခူးဘုရင် ထံတွင် ရေတပ် လုံးဝမရှိ။ ပဲခူးဘုရင်တွင် ရှိသည့် ရွှေငွေများဟာ Turke ဘုရင်ထက်သာလွန်။ နေ့စဉ် တိုးပွားနေ။ ပတ္တမြား၊ နီလာ၊ အညံ့ပန်း (spinel) များလည်း များစွာရှိ။ ရွှေနန်းတော် ဂိတ်တံခါး ၂ ခုကသာ နေ့စဉ်ဖွင့်။
⦿ နန်းတွင်းတွင် ရွှေချထားသည့် အဆောင် ၄ ခုရှိပြီး၊ ယင်းအထဲတွင် ရွှေအတိပြီးသည့် ရုပ်တုကြီး ၄ ခုရှိ။ ခေါင်းပေါ်တွင် ပတ္တမြား နီလာများ စီခြယ်ထား။ အနားတွင် ကလေးငယ် ရွှေရုပ် ၁ ခုစီလည်း ရှိ။ ဒုတိယ အဆောင်ထဲတွင် ငွေထည်ဆင်းတု တစ်ခုလည်း ရှိပြီး၊ ငွေပုံ (heap of money) ပေါ်တွင် ထိုင်နေသည့်ပုံဖြစ်။ အဆောင်ထဲတွင် အမြင့်ဆုံး ဖြစ်နေပြီး၊ ယင်းငွေရုပ်တု၏ ခြေထောက်ကိုက စာရေးသူ ဟက်ကလစ်၏ အရပ်ခန့်မြင့်သည်ကို တွေ့ခဲ့ရ။ ယင်း ရုပ်တု၏ ဦးခေါင်းပေါ်က မကိုဋ် (crown) ကမူ ပထမ အဆောင်ထဲက ဆင်းတု၏ မကိုဋ်နှင့် ပုံစံတူဖြစ်။
⦿ ၄ ခုမြောက် နောက်ဆုံး အဆောင်ထဲတွင်မူ အခြား အဆောင်များ ထဲမှ ဆင်းတုတော်များနှင့် ရွယ်တူဆင်းတု တစ်ခုရှိပြီး၊ ကြေးနှင့်ခဲ ရောထားသည့် Gansa ခေါ် သတ္တု (copper and lead mingled together ဟုရေးထား။) ဖြင့် လုပ်ထားကြောင်း တွေ့ခဲ့ရ။ ယင်းမှာ ပဲခူးနိုင်ငံသုံး ပိုက်ဆံများကို လုပ်သည့် သတ္တုအမျိုးအစား ဖြစ်။
⦿ ယင်း ၄ခု အားလုံး တူညီချက်မှာ မည်သူမဆို သွားရောက် ကြည့်ရှုနိုင် (ဖူးမျှော်နိုင်) သော အပွင့် ခမ်းမဆောင်များ ဖြစ်။ (ဗုဒ္ဓဘာသာ ဘုရား ကျောင်းဆောင်များကို သူနားလည်သလို ရေထားခဲ့သည်ဟု ယူဆရ။)
⦿ ဘုရင်ကမူ အကောင်းဆုံးစား မြင်း ၁၆ ကောင်ဆွဲသည့် ရွှေလှည်းကို စီးသည်ဟု မှတ်တမ်းတင်ထားခဲ့။ ဘုရင့်လှည်းမှာလည်း အလွန်မြင့်ပြီး အပေါ်ပိုင်းမှာ canopy အဝတ်စ ချိတ်ထားသည်ကို တွေ့ရ။ လှည်းအနောက်တွင် မင်းညီမင်းသား အယောက် ၂၀ က ဘုရင့် ရွှေလှည်းတွင် ချည်ထားသည့် ကြိုးကို ကိုင်ပြီးနောက်မှ လိုက်ကြရ။ ဘုရင်က လှည်းအလယ်တွင် ထိုင်ပြီး၊ ရွှေလှည်းပေါ်တွင် ဘုရင်က ဦးစားအပေးဆုံး မင်းမျိုးမင်းနွယ် ၄ ဦး လိုက်ပါလေ့ ရှိ။ ရွှေလှည်းအရှေ့တွင် မင်းမှုထမ်းတပ်သားများ ပါဝင်ပြီး၊ ယင်းတပ်သားများ အလယ်တွင် မင်းညီမင်းသားများ လိုက်ပါလေ့ရှိ။ ဆင်းရဲမှုနဲ့ ချမ်းသာမှုကို မြင်ရသည်မှာ အတော် အံ့ဩစရာဖြစ်။
⦿ ဘုရင့်ထံတွင် မိဘုရား ခေါင်ကြီးတစ်ပါး ရှိပြီး၊ concubine ခေါ် မောင်းမမိတ်သံ ၃၀၀ ရှိပြီး၊ သားသမီး ၉၀ ရှိဟုဆို။ ဘုရင်က နေ့စဉ် ပြည်သူ အယောက် ၅၀ နှင့်တွေ့ဆုံပြီး၊ တိုင်းပြည်အခြေအနေကို ကြားနာလေ့ရှိ။
⦿ ဘုရင်က နန်းဆောင်ထဲတွင် ထိုင်သည့်အခါ နံရံအနီး ခမ်းမထိပ်တွင် ထိုင်လေ့ရှိပြီး၊ မင်းမှုထမ်း ရာထူးကြီးများက အနားတွင် ထိုင်လေ့ရှိ။ ဘုရင်နှင့် ခြေလှမ်း ၄၀ ခန့် အကွာမှာ ပရိတ်သတ်က ထိုင်ကြလေ့ရှိ။
⦿ တိုင်းသူပြည်သားများက တင်ပြသည်များကို အပင်တစ်ခုမှ တစ်ကိုက်၏ ၄ပုံ၃ပုံခန့် အရှည်၊ လက်ချောင်း ၂ ချောင်းခန့် အကျယ် ရှိသည့် အရွက် (ပေရွက်ကို ဆိုလိုသည်ဟု ယူဆရ။) ပေါ်တွင် သံချွန်ဖြင့် ရေးသားလေ့ရှိ။ ယင်းတင်ပြလွှာကို နန်းတွင်းစာရေးက ဘုရင့်အနားတွင် ဖတ်ပြရ။
⦿ Indies ဒေသတွင် ပဲခူးနိုင်ငံသို့ ယူလာဘို့ကောင်းသည့် ကုန်ပစ္စည်း မရှိ။ Cambaia မှ ဘိန်း ယူလာဘို့ ဖြစ်နိုင်ဟုဆို။ ဈေးကွက် အနေအထားက S.Tome မှ ယူလာသည့် ကုန်များသာ ရောင်းချနိုင်။

စာမျက်နှာ ၂၃၇ ———————

⦿ bobast ဆိုတဲ့ အမျှင်တွေကို ရက်ထားတဲ့ အမြစ်တစ်ခုနဲ့
အနီရောင် ဆိုးထားတဲ့ အထည်များမှာ အရောင် မကျွတ်သဖြင့် လူကြိုက်များ။ S. Tome မှ နှစ်စဉ် အတော်များများ တင်သွင်း။ (Sao Tome ဆိုသည်မှာ ဥရောပမှ အာရှသို့ လာရာလမ်းရှိ အာဖရိက အနောက်ဘက်ကမ်း Nigeria ကမ်းခြေအနီးမှ Saint Thomas ဆိုသည့် ကျွန်း/ ရှေးဟောင်း ဆိပ်ကမ်းမြို့ဟု သိရ။) သင်္ဘောကက်ပတိန်မှာ လောကကြီးပြီး ဆိပ်ကမ်းမှာ ကုန်တင်ကုန်ချ ကြာသွားသည့်အခါ လေကြောင်း ပြောင်းသွားသဖြင့် သွားလိုရာ ခရီးမရောက်ဘဲ မလိုအပ်ပဲ နိုင်ငံတစ်ခုခုတွင် အချိန်ကြာပြီး သောင်တင်နေတတ်။ ရာသီဥတု အပြောင်းအလဲနှင့် လေပေါ် မူတည်ပြီး ကုန်သည် သင်္ဘောလမ်းကြောင်းများကို စီစဉ်ရ။ ဘင်္ဂလားမှလည်း နှစ်စဉ် သင်္ဘောကြီး တစ်စင်း ကုန်များ ရောက်လာလေ့ရှိ။
⦿ မက္ကာမြို့မှ ပဲခူးမြို့သို့ ဆိုက်ကပ်လာသော သင်္ဘောကြီးတွင် သိုးမွှေး၊ အနီရင့်ရောင် ကတ္တီပါ၊ ခရမ်းရင့်ရောင် ကတ္တီပါ၊ ဘိန်း၊ Chikinos (ဘာကို ဆိုလိုမှန်းမသိ) တို့ကို တင်သွင်းလာသည်ကို တွေ့ခဲ့ရ။ နောက်ပိုင်း ပဲခူးမြို့တွင် ကုန်ပစ္စည်း အစုံအလင်ရှိပြီးဖြစ်နေ၍ အရှုံးပေါ်ခဲ့။ ပဲခူးသို့ ဘာကို တင်သွင်းရင် အမြတ်ရမည်မှန်း မသိအောင် ဖြစ်ခဲ့ရ။
⦿ King of Assi (မည်သည့် နိုင်ငံမှန်းမသိ) မှလည်း ပဲခူးမြို့သို့ ငရုတ်ကောင်းများ တင်ထားသည့် ကုန်စည် သင်္ဘောများ လာရောက်ကြ။ Sea of Bara မှ ပဲခူးမြို့သို့ မိုင် ၃၀၀ ရှိ။ မြစ်ကြောင်းအတိုင်း ၄ ရက် ဆန်တက်လျှင် Cosmin မြို့ ဆိပ်ကမ်းသို့ ရောက်။ အကောက်ခွန် ပေးဆောင်ပြီးလျှင် ကုန်စည်များကို ဖောင်များ (barge ကို ရှေးက barks ဟု စာလုံးပေါင်းထား) ဖြင့် တင်၍ ပဲခူးမြို့သို့ တစ်ဆင့် ပို့ဆောင်ရ။ ကုန်သည် ၃-၄ ယောက်ပေါင်းပြီး ဖောင်ငှားပြီး ပို့ရ။
⦿ ဘုရားသခင်က လူတိုင်းကို အမှားမလုပ်ဖြစ်ဘို့ စေလွှတ်လိုက်တာ ဖြစ်။ အကောက်ခွန် ပေးရမှာကို လိမ်ပြီးပေးရင် နောင်မှာ အကျိုးဆက်ကို ခါးသီးစွာနဲ့ ပြန်ပြင်ရ ပေးဆပ်ရတတ်။ ဘုရင်ကလည်း အကောက်ခွန်တွေကို လိမ်ညာပေးတာမျိုး မလုပ်အောင် အတော် စည်းကမ်း ကြပ်မတ်သည်ကို တွေ့ရ။ ကုန်တင်သည့်အခါ ၃ ကြိမ်နှင့် ကုန်ချသည့် အခါတိုင်းတွင် ၃ ကြိမ် စစ်ဆေးလေ့ရှိ။
⦿ ပဲခူးနိုင်ငံတွင် မထွက်သည့် စိန်၊ ပုလဲ၊ အထည် တို့ကဲ့သို့ ဝန်သေးသည့် ပစ္စည်းများကို ဂရုစိုက် ရှာဖွေစစ်ဆေးပြီး၊ အခွန် ကောက်ခံ လေ့ရှိ။ ပဲခူးနိုင်ငံတွင် ထွက်သည့် ပတ္တမြား၊ နီလာ၊ spinels များကိုတော့ အခွန်ကောက်လေ့ မရှိ။ (ဒုတိယ မြန်မာနိုင်ငံ ခေတ်ကတည်းက အတော် ခေတ်မှီတာပဲ။ export ကို အခွန် မကောက်ဘူး ဆိုပဲဗျ။)
⦿ ရှေ့မှာ ရေးထားခဲ့ဖူးသည့် အတိုင်း၊ ပဲခူးမြို့သို့ လာမည်ဆိုလျှင် အိမ်သုံး မီးဖိုချောင်သုံး ပစ္စည်းများ အစုံအလင် ယူခဲ့သင့်။ ပဲခူးမြို့တွင် ငှားနေစရာ တည်းခိုခန်းမရှိသောကြောင့် ဖြစ်။ ကုန်သည်များ ပဲခူးမြို့ ရောက်ပြီဆိုလျှင် ပထမဆုံး လုပ်ကြရသည်က အိမ်တစ်အိမ်ကို တစ်လ/ တစ်နှစ် နေဘို့ ငှားကြရလေ့ရှိ။
⦿ ပဲခူးမြို့မှာ အိမ်ငှားဓလေ့က ၅ လစာချုပ်နဲ့ ငှားကြလေ့ ရှိ။ ပုသိမ်မှ ပဲခူးမြို့သို့ သွားရသည့် ရေလမ်းခရီးက အတော် သာသာယာယာရှိ။ မြစ်ကမ်းနံဘေး ၂ ဘက်လုံးမှာ ရွာတွေ အများကြီးရှိ။ ရွာတွေဖြစ်ပေမဲ့ ဒေသခံများကတော့ မြို့ဟုခေါ်ကြ။ ယင်းမြို့များမှ ကြက်၊ ခို၊ ကြက်ဥ၊ နို့၊ ဆန်နှင့် အခြားကုန်ပစ္စည်းများကို ဈေးနှုန်းချိုသာစွာ ဝယ်ယူနိုင်ခဲ့။
⦿ ၈ ရက်ကြာ မြစ်ရေကို ဆန်တက်အပြီးမှာ ပဲခူးမြို့နှင့် ၁၂ မိုင်သာ ကွာဝေးသည့် Macceo ဆိုသည့် ဆိပ်ကမ်းသို့ ရောက်ရှိ။ ကုန်စည်တွေ အကုန်ကမ်းပေါ်တင်ပြီး၊ လှည်းတတန်နဲ့ သွားရ။
⦿ ဆိပ်ကမ်းကနေ ပဲခူးမြို့ကို ကုန်သည်တွေကို Deling ဟု ဒေသခံများ ခေါ်သည့် အထမ်းစင်ဖြင့် သယ်ယူပို့ဆောင်ပေးကြ။ ခေါင်းအောက်တွင် ခေါင်းဦး၊ ခေါင်းပေါ်တွင် မိုးရွာနေပူ ဒဏ်မှ ကာကွယ်သည့် အဝတ်ပါရှိ။ အတော် အဆင်ပြေပြီး၊ အိပ်လိုက်သွားနိုင်။ အိပ်ပျော်သွားခဲ့လျှင်တော့ အထမ်းသမားများက ငွေကြိုယူထားသည့်အတွက်၊ အထမ်းစင်ကို ထားခဲ့ပြီး ထွက်ပြေးသွားတတ်။ ၂ ကြိမ်ကြုံခဲ့ရ။
⦿ ပဲခူးမြို့ အကောက်ခွန် နှုန်းထားမှာ ၂၀ မှ ၂၂% အထိ ဖြစ်တတ်။ လိမ်တာ ညာတာမျိုး တွေ့ရင် ဒဏ်ကြေးအဖြစ် အကောက်ခွန်ကို ၂၃% အထိ ကောက်ခံတတ်။
⦿ (မှတ်ချက်။ ပဲခူးမြို့တော်နှင့် ကုန်သွယ်သည့် မြို့များမှာ- S. Tome, Mecca, Malaca (မက္ကာရေလက်ကြား/ ယခု စင်္ကာပူ+ မလေးရှား), Bengala, China, Camfora, Bruneo တို့ ဖြစ်။ မြန်မာပြည်ရှိ ဆိပ်ကမ်းမြို့များမှာ Cosmin, Pegu, Cirion ဟု သိရ။ သံလျင် / Syriam ကို ထိုခေတ်က Cirion ဟု စာလုံးပေါင်း သည်ကို တွေ့ရ။ Cosmin ဆိုသည်မှာ အခြား သမိုင်းစာအုပ်များအရ ပုသိမ်မြို့ကို ဆိုလိုကြောင်း သိရှိရ။)

စာမျက်နှာ ၂၃၈ ——–

⦿ ကုန်သည်တိုင်းက အတော်ကို မျက်စေ့လျှင်လျှင်ဖြင့် စောင့်ကြည့်ရန် လိုအပ်။ လူအချို့က ၎င်းတို့၏ ကျွန်များနှင့်အတူ အုပ်စုလိုက် လာရောက် ကြည့်ရှုရင်းဖြင့် ထိုကျွန်များက လူစိမ်းများ၏ ကုန်ပစ္စည်းများကို ပေါ်ပေါ်ထင်ထင် အရှက်မရှိဘဲ လုယူသွားတတ်ကြပြီး၊ ဟားတိုက် ရယ်မောတတ်ကြ။ ကုန်သည်များ အချင်းချင်းလည်း ရိုင်းပင်းကူညီပြီး ဝိုင်းဝန်း ကြည့်ရှုပေးသော်ငြားလည်း၊ မျက်ကွယ်တွင် တစ်ယောက်မဟုတ် တစ်ယောက်က ခိုးယူလုယူ သွားတတ်ကြ။
⦿ မျက်ခြေမပြတ် ကြည့်နိုင်လွန်း၍ သူခိုးရန်မှ လွတ်သွားသည့်တိုင်၊ အကောက်ခွန် ဌာနသို့ရောက်လျှင် အခိုးခံရသည်မှာ ထုံးစံလိုဖြစ်နေ။ ပဲခူးမြို့ အကောက်ခွန် ဌာနတွင် ပေးနေကျအတိုင်း ပေးနေသော်လည်း၊ အကောင်းဆုံး ပစ္စည်းများကို အကောက်ခွန် အရာရှိက လုယှက်ယူတတ်သဖြင့်၊ ပေးရမည့် အကောက်ခွန် နှုန်းထက် အမြဲကျော်လွန် ကုန်ကျမြဲဖြစ်။ အကောက်ခွန် ဌာနမှနေ၍ ထုတ်ယူသွားခွင့် ရပြီဆိုလျှင်၊ ကုန်သည်များ အနေနှင့် မိမိအိမ်သို့ ယူပြီး၊ ကြိုက်ရာ လုပ်နိုင်ပြီဖြစ်။
⦿ ပဲခူးမြို့တွင် ဘုရင်၏ ပွဲစားကြီး ၈ ဦးတိတိ ရှိ။ Tareghe ဟု ခေါ်သည့် ဘုရင်၏ ပွဲစားများကို ကုန်သည်များက မဖြစ်မနေ ရောင်းကြရ။ ပေါက်ဈေး သို့မဟုတ် မိမိကြိုက်ဈေးဖြင့် ရောင်းနိုင်ပြီး၊ ယင်းပွဲစားများက အခြားကုန်သည်များကို ထပ်ဆင့် ရောင်းသည့် အခါတိုင်း ၂% ပွဲစားခ ရယူကြလေ့ရှိ။ ယင်းပွဲစားခကို အကြွေးအနေ ဖြင့် မှတ်ထားလေ့ရှိ။ ပွဲစားကြီးများက သိသည်ဖြစ်စေ၊ မသိသည်ဖြစ်စေ၊ ကုန်သည်များက ရောင်းချအပြီးတွင် ၂% ကို လာရောက် ပေးဆပ်ရပြီး၊ မဆပ်ပါက အန္တရာယ် ပြန်ပေးလေ့ရှိ။ သို့သော် ဖြစ်တောင့်ဖြစ်ခဲ ကိစ္စသာဖြစ်။ အဘယ့်ကြောင့် ဆိုသော် မိန်းမ၊ ကလေး၊ ကျွန် အချင်းချင်းက တစ်ယောက်နှင့်တစ်ယောက် သိကျွမ်းခင်မင်နေကြခြင်းကြောင့် ဖြစ်။
⦿ အချိန်တန်၍ အကြွေးမပေးသည့် ကိစ္စဖြစ်ပွားလျှင်၊ အကြွေးရှင်က အကြွေးယူထားသူကို ၎င်းအိမ်သို့ ဖမ်းခေါ်သွားပြီး၊ Magasin ဟု ခေါ်ကြသည့် အခန်းထဲတွင် ပိတ်လှောင်ထားလေ့ ရှိ။ အကြွေး ပြန်ပေးရန် မစီစဉ်ပေးနိုင်သေးလျှင်၊ အကြွေးယူထားသူ၏ မိန်းမ၊ ကလေး၊ နှင် ကျွန်များကိုပါ ဖမ်းခေါ်ပြီး ရောင်းစားနိုင်သည်ဟု (ဒုတိယ မြန်မာနိုင်ငံ၏ ) Law for Bankrupts ခေါ် လူမွဲစာရင်း ခံယူသည့် ဥပဒေဖြင့် ပြဋ္ဌာန်းထားကြောင်း သိရ။
⦿ ဤနိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံလုံးတွင် Gansa သို့မဟုတ် Ganza ဟု ခေါ်သည့် ကြေးနှင့်ခဲ (copper and leade) ရောထားသော သတ္တုကို ငွေကြေးအဖြစ် သုံးစွဲကြ။ ဘုရင် ထုတ်သည့် ငွေကြေး မဟုတ်ဘဲ၊ အဆင်သင့်သလို မည်သူမဆို မိမိ တံဆိပ်နှိပ်ပြီး၊ တန်ဘိုး သတ်မှတ် ရောင်းဝယ်ခဲ့ကြ။ ထို့ကြောင့် ခဲ ကို လွန်လွန်ကဲကဲ ထည့်ပြီး အတုလုပ်ကြသူ ပေါများ။
⦿ ယင်း Ganza ဆိုသည့် ငွေကြေး သတ္တုပြားများဖြင့် ရွှေ၊ ငွေ၊ ပတ္တမြားနှင့် အခြား မည်သည့်အရာမဆို ဝယ်ယူနိုင်။ လောလောဆယ်တွင် အခြား ငွေကြေးအဖြစ် သတ်မှတ်ထားသည့် ဒင်္ဂါးမရှိခဲ့။
⦿ ယင်း Ganza ဆိုသည့် ငွေကြေး သတ္တုပြားများကို Byza/Byze ၏ အလေးချိန်ဖြင့်သာ တန်ဘိုး သတ်မှတ်လေ့ရှိ။ (Byza ဆိုသည်မှာ “ပိဿာ” ကို ဆိုလိုသည်ဟု နားလည်ရပါတယ်။ ဒါဆို za/sa ကို “သ” လို့ အသံ ဖလှယ်ခဲ့ကြတယ်ဆိုတော့- Ganza ဆိုတာ အခုခေတ် “ကျပ်သား” ကိုများ ဆိုလိုတာ ဖြစ်နိုင်တယ် လို့ တွေးမိပါတယ်။)
⦿ ငွေ 1 Byza သည် ဥရောပ စံသုံး ရွှေဒင်္ဂါး ½ Ducat (1 Ducat = 3.494 grams of gold) နှင့် တန်ဘိုး ညီမျှသည်ဟုဆို။ (ပဲခူးတွင်) ရွှေဈေး နှင့် ငွေဈေးက အပြောင်းအလဲ ရှိတတ်သော်လည်း ပိဿာ အလေးချိန်သည် မည်သည့်အခါမှ အပြောင်းအလဲ မရှိ။
⦿ 1 Byza = 100 Ganza သို့မဟုတ် ၁ ပိဿာ တွင် ၁၀၀ ကျပ်သား ရှိသည်ဟု အတိအကျ ဖော်ပြထား။ (ကဲ… နောက်သမိုင်း ပဟေဠိ နောက် တစ်ခု ရှင်းသွားပါပြီ ခင်ဗျာ။) ငွေကြေး ရေတွက်သည့် အခါတိုင်း ပိဿာ ဖြင့်သာ တန်ဘိုး ဖြတ် တွက်ချက်လေ့ ရှိ။
⦿ S. Tome (Saint Thomas မြို့) မှ ကုန်သင်္ဘောများမှာ ခရစ်စမတ် ရာသီ ဝန်းကျင်တွင် ရောက်လာလေ့ ရှိပြီး၊ မတ်လ ခန့်တွင် ပြန်လည် ထွက်ခွာ သွားလေ့ရှိ။ S. Tome မှ ကုန်သည်များက မူလက ရောင်းချပြီး ကုန်စည်များကို ရွှေငွေတို့ဖြင့် လက်ခံခဲ့ကြသော်လည်း၊ နောက်ပိုင်းတွင် Ganza ဖြင့်သာ လက်ခံသည်ဟု ကြော်ငြာပြီး ရောင်းချကြ။ သို့မှသာ ၎င်းတို့ လိုအပ်သည့် ကုန်များကို အလွယ်တကူ ပြန်လည် ဝယ်ယူနိုင်မည်ဖြစ်။
⦿ တဖန် ကုန်သည်များက Ganza နှင့် အကျွမ်းမဝင်သဖြင့် အမှားအယွင်းများ၊ လိမ်လည်မှုများကြောင့် အခက်အခဲဖြစ်ပြန်။ ထို့ကြောင့် ကုန်သည်များက (ငွေသား အတုအစစ်များကို နားလည်ပြီး၊ ယုံကြည်စိတ်ချရတဲ့) ငွေသယ်သူ ငွေအထမ်းသမား များကို တစ်လ ငွေ ၂ ပိဿာပေးပြီး အလုပ်ခန့်ထားရ။

စာမျက်နှာ ၂၃၉ —————

⦿ တစ်လ ငွေ ၂ ပိဿာပေး၍ ခန့်ထားသည့် ငွေသယ်အထမ်းသမား ရှိသည့် ကုန်သည်များမှာ အမှားအယွင်းနှင့် အန္တရာယ် ကင်းစွာဖြင့် လုပ်ငန်း လုပ်ကိုင်နိုင်ကြ။
⦿ ပို့ကုန်အဖြစ် ကုန်သည်များ ပဲခူးမြို့မှ သယ်ယူကြသော ကုန်စည်များမှာ- ရွှေ၊ ငွေ၊ ပတ္တမြား၊ နီလာ၊ အညံ့ပန်းကျောက် (spinels)၊ beniamin (ဘာကိုဆိုလိုမှန်း မသိသေးပါ)၊ ငရုတ်သီးအတောင့်ရှည်၊ ခဲ၊ ယွန်း၊ ဆန်၊ ဝိုင်၊ သကြားတို့ ဖြစ်။

_______________
(မှတ်ချက်။ စာတွေ ကျန်ပါသေးတယ်။ နောက်ပိုင်း စာများကို ပုံစာများအဖြစ်သာ ထည့်ထားပေးလိုက်ပါတယ်။ ပို့စ် တစ်ခုထဲမှာ ဒီထက်စာပိုရှည်လို့ မရလို့ပါ။ ပုံတွေကို တစ်ပုံချင်း ထောက်ကြည့်ပြီး ဖတ်မှ ရပါလိမ့်မယ် ခင်ဗျ။)